Tình Yêu và Trách Nhiệm
Bài 4: Cảm Giác và Tình Cảm
Tiếp theo bài Tránh Những Thu Hút Chết Người
Làm sao Người Tình Lý Tưởng của em lại lại tệ như thế?
Nhiều người trẻ đã có kinh nghiệm này là họ cảm thấy yêu thương một người mà lúc đầu xem ra rất lý tưởng, nhưng sau đó họ đã hoàn toàn thất vọng về người ấy và vỡ mộng vì sự liên hệ đó, đồng thời có thể còn vì thế má thù ghét tất cả những người khác phái.
Trong sách Tình Yêu và Trách Nhiệm, Đức Thánh Cha Gioan Phaolô II, khi ấy là Cha Karol Wojtyla, đã giải thích tại sao điều này xảy ra thường xuyên cho thanh niên nam nữ, và làm thế nào để chúng ta có thể tránh được tình trạng vỡ mộng này trong tương lai.
Còn ơn cả Thể Lý
Trong bài trước, chúng tôi đã bàn về một khía cạnh mạnh mẽ của sự thu hút giữa người nam và người nữ: lạc dục. Và chúng ta đã thấy sự hấp dẫn thể lý này thường biểu thị đặc tính mong ước dùng thân xác người khác như một dụng cụ để chúng ta hưởng lạc thú.
Tuy nhiên còn một loại thu hút khác vượt trên sự thèm muốn xác thịt mà Đức Thánh Cha gọi điều ấy là “Tình Cảm”. Điều này còn mạnh mẽ hơm cả sự thu hút về cảm xúc giữa hai người khác phái.
Thí dụ, một thiếu niên gặp một thiếu nữ, ngoài việc thấy cô bé xinh xinh, cậu còn thấy mình bị thu hút bởi nữ tính, tình thân mật và tử tế của cô, mà Đức Thánh Cha gọi là “vẻ duyên dáng” nữ giới của cô. Tương tự như thế, khi một thiếu nữ gặp một thiếu niên, cô không những nhận ra là cậu đẹp trai, nhưng cũng có thể thấy mình rất mến phục cậu vì thanh niên tính, các đức tính, cách cậu cư xử, hay như Đức Thánh Cha gọi là “sức mạnh” nam tính của cậu.
Những phản ứng về tình cảm như thế đối với những người khác phái xảy ra rất thường xuyên. Chúng có thể phát triển từ từ giữa một người nam và một người nữ, hay có thể xảy ra ngay giây phút đầu tiên hai người gặp nhau. Chúng ta có thể cảm nghiệm được sự quý mến tình cảm đối với người phối ngẫu, với một người bạn đồng nghiệp, một người bạn lâu năm. Hoặc chúng ta cảm thấy như thế đối với một người vừa gặp trong một cuôc họp, một người lạ chúng ta gặp ở thương xá, và ngay cả một người tưởng tượng chúng ta thấy trên truyền hình.
Tình cảm có thể trở thành một trong những điều đưa chúng ta đến tình yêu chân chính.
Nhưng nếu thiếu thận trọng, chúng ta sẽ dễ trở thành nô lệ cho tình cảm của mình đến nỗi nó cản trở chúng ta trong việc thật sự có thể yêu thương những người khác.
Một Chiếc Tàu Đang Chìm
Tình yêu phải kết hợp các tình cảm của chúng ta lại với nhau. Theo nghĩa đầy đủ, tình yêu không có nghĩa là lạnh lùng, tính toán, lãnh cảm. Một người chồng nói với vợ: “Em ơi, anh yêu em. Nhưng anh chẳng có cảm tình gì với em, tuy nhiên anh biết rằng anh quyết tâm yêu em”; đây không phải là tình trạng lý tưởng. Tình cảm của chúng ta phải theo kịp quyết tâm trung thành với người ta yêu, như thế mới làm cho mối dây liên hệ được chặt chẽ, và đem lại cho chúng ta một kinh nghiệm kết hợp với người khác sâu xa hơn (xem tr. 75). Như Đức Thánh Cha giải thích, “Tình yêu dựa theo tình cảm làm cho hai người gần nhau, nối kết họ lại với nhau, mặc dù họ có thể xa nhau về thể lý, làm cho người này xoay quanh quỹ đạo của người kia…. Một người trong tâm trạng này sẽ luôn luôn ở gần người mà họ có mối dây liên kết yêu thương” (tr. 110).
Tuy nhiên, Đức Thánh Cha lo ngại rằng con người thời nay thường chỉ nghĩ về tình yêu theo xúc cảm. Sự lo ngại của ngài xem ra càng thích hợp hơn với một nền văn hóa như nền văn hóa của chúng ta, mà trong đó các bài tình ca, các phim ảnh và các vở kịch tình cảm trên truyền hình đều kích thich các cảm xúc của chúng ta và làm cho chúng ta mong ước có những quan hệ tình cảm kỳ thú như quan hệ mà Tom Hanks và Meg Ryan có vẻ tìm thấy trong các cuốn phim của họ.
Thực ra, tình yêu chân chính rất khác biệt với “tình yêu Hồ Ly Vọng”. Tình yêu chân chính đòi hỏi rất nhiều cố gắng. Nó là một nhân đức liên hệ đến hy sinh, trách nhiệm, và hoàn toàn quyết tâm trung thành với người kia. “Tình yêu Hồ Ly Vọng” là một tình cảm. Nó là điều gì tình cờ xảy đến cho bạn. Trọng tâm của nó không phải là quyết tâm trung thành với người kia, mà là điều gì xảy ra trong lòng bạn, một cảm giác sung sướng mãnh liệt mà bạn cảm nhận được khi bạn gần người kia.
Hiện tượng Tàu Titanic của cuối thập niên 1990 cho thấy biết bao nhiêu người đã bị ảo giác về “Tình Yêu Hồ Ly Vọng”. Hàng triệu thanh niên Mỹ xem đi xem lại cuốn phim này để cảm nghiệm mối tình mãnh liệt giữa hai nhân vật chính trong phim, một mối tình phát sinh giữa hai người thực sự không biết nhau và không có một quyết tâm yêu nhau thật, nhưng lại được các khán giả cảm thấy là một thứ tình yêu lý tưởng có thể tồn tại suốt đời. Nên chúng ta không mấy ngạc nhiên khi thấy nhiều liên hệ thật trên cuộc đời kết cục bị đắm tàu vì người ta lấy một thứ tình yêu như thế làm gương mẫu để bắt chước.
Dĩ nhiên là cảm giác của chúng ta có thể và phải hội nhập trọn vẹn vào một tình yêu được phát triển hoàn toàn (một đề tài sẽ được khai triển trong các bài sau). Tuy nhiên, khi bị cảm giác lôi cuốn, chúng ta thường tránh né một vấn đề rất quan trọng tối cần cho sự bền vững lâu dài của một liên hệ: là vấn đề sự thật. Trước hết và trên hết chúng ta phải nghĩ đến sự thật về người khác và sự thật về phẩm chất của sự liên hệ của chúng ta với người ấy.
Tránh Né Sự Thật
Có một nguy hiểm khi dùng tình cảm để đo lường tình yêu là tình cảm của chúng ta có thể rất mê muội. Thực ra, Đức Thánh Cha nói rằng các cảm giác tự chúng là “mù quáng”, vì chúng không quan tâm đến việc biết sự thật về người kia. Như thế, các cảm tình của chúng ta mà thôi không phải là la bàn tốt hướng dẫn các liên hệ của chúng ta.
Ngài giải thích rằng chúng ta khám phá ra sự thật nhờ lý trí. Tôi biết 2 + 2 = 4 không phải vì tôi cảm thấy nó bằng 4. Tôi biết chắc sự thật này nhờ lý trí của tôi. Trái lại cảm tình của tôi lại không có bổn phận tìm sự thật.
Cho nên, cảm tình của chúng ta không giúp gì được trong việc hướng dẫn chúng ta nhìn thấy sự thật về người kia và sự thật về một mối liên hệ. “Tình cảm bộc phát, là sự thu hút mà một người cảm thấy đối với người khác thường bắt đầu bất ngờ, nhưng trên thực tế phản ứng này ‘mù quáng’” (tr. 77).
Điều ấy trở nên đặc biệt rõ ràng khi chúng ta nghĩ đến những gì đã xảy ra cho tình cảm của chúng ta sau khi Nguyên Tổ sa ngã. Trước khi tội lỗi nhập vào thế gian, trí khôn của con người có thể dễ dàng hướng dẫn ý chí để chọn điều tốt và hướng dẫn tình cảm của con người để hướng những đam mê của họ về điều thiện.
Tuy nhiên, sau khi sa ngã, trí khôn con người không còn nhìn thấy chân lý một cách rõ ràng nữa, ý chí bị suy trong quyết tâm theo đuổi việc lành, và tình cảm của chúng ta không còn theo trật tự, nhưng bị thả lỏng để theo nhiều hướng khác nhau. Cho nên, giờ đây chúng ta cảm thấy bất ổn trong phạm vi tình cảm và nhiều tình trạng lên xuống bất thường (yêu-ghét, hy vọng-sợ hãi, vui-buồn…) suốt đời chúng ta. Nhưng, tức cười thay, quan niện hiện đại về tình yêu bảo chúng ta là phải trở về với “cảm giác” của chúng ta, nhìn thẳng vào giữa cảm tình lên xuống bất thường ấy, để tìm thấy một mẫu mực tình yêu bất khả ngộ. Vì thế chúng ta không ngạc nhiên gì khi thấy các liên hệ thời này thật là lộn xộn và bất ổn.
Có Phải Thật Sự Như Thế Không?
Hơn nữa, không phải là các cảm giác chỉ có công tác tìm sự thật, mà chúng còn có sức mạnh mãnh liệt đấn nỗi chúng có thể làm lu mờ cách chúng ta suy nghĩ về một người. Đức Thánh Cha giải thích rằng khi chúng ta bị lôi cuốn bởi cảm giác, thì tình cảm có thể cản trở khả năng của chúng ta để biết người kia thật sự là ai.
Đó là lý do tại sao Đức Thánh Cha nhấn mạnh rằng trong bất cứ sự quyến rũ tình cảm nào, câu hỏi về sự thật về đối tượng là điều quan trọng: “Có phải thật sự như thế không?” Chúng ta phải tự hỏi, “Người ấy có thật sự có những đặc tính và nhân đức đang thu hút tôi không?” “Chúng ta có thật sự tâm đầu ý hợp với nhau như tôi nghĩ không?” “Người ấy có thật sự đáng để tôi tin tưởng không?” “Có trở ngại gì trong mối liên hệ của chúng tôi mà tôi đang không nhìn thấy không?”
Tình cảm của chúng ta không đưa ra những câu hỏi quan trọng này. Trên thực tế, tình cảm của thường tìm cách làm cho chúng ta tránh những câu hỏi này, đồng thời để lại cho chúng ta một nhận thức méo mó và thái quá về người ấy.
“Đó là lý do tại sao trong bất cứ thu hút nào… câu hỏi về sự thật về người mà chúng ta bị thu hút rất quan trọng. Chúng ta phải để ý đến khuynh hướng, tạo ra bởi toàn thể động lực của đời sống tình cảm, để đánh lạc hướng câu hỏi ‘Có phải thật sự như thế không?’ Trong những hoàn cảnh này một người không tìm hiểu xem người kia có thật sự có những giá trị rõ ràng trước cặp mắt thiên vị, nhưng chỉ là câu hỏi rằng cảm giác đối với người ấy có phải là một tình cảm thật sự hay không” (tr. 78).
Điều này không có ý nói rằng tình cảm là xấu. Nhưng không thể dùng nó làm tiêu chuẩn chính để phân biệt sự thật về người khác, hay để đánh giá cách rõ ràng một liên hệ.
Không Cân Xứng
Khuynh hướng bị tình cảm lôi cuốn và tránh né câu hỏi về sự thật là đặc tính của tình yêu theo cảm tình. Chúng ta có khuynh hướng thổi phồng giá trị của người mà chúng ta có cảm tình, làm nhẹ những sai lỗi của họ, và không đếm xỉa gì đến những khó khăn mà chúng ta gặp phải trong mối quan hệ.
Ở đây, Đức Thánh Cha nói một câu tuyệt vời về việc cảm tình của chúng ta có thể kiềm chế nhận xét của chúng ta về người mà chúng ta bị thu hút mạnh mẽ: “Trong cặp mắt của một người đã quyết tâm có tình cảm với một người khác, giá trị của người yêu … lớn lên một cách kinh khủng, như là một quy luật hoàn toàn không cân xứng với giá trị thật của người ấy”.
Bạn đã nắm được điều này chưa? Đức Thánh Cha không nói rằng ở bước đầu của tình yêu theo tình cảm, chúng ta có thể đôi khi thổi phồng giá trị của người kia. Ngài nói rằng đó là một quy luật, chúng ta luôn làm như thế! Và ngài không nói rằng chúng ta có khuynh hướng thổi phồng giá trị của người ấy một chút. Chúng ta có khuynh hướng lý tưởng hóa giá trị của người ấy “một cách không cân xứng” so với người ấy thật sự là ai!
Cho nên, chúng ta phải bước vào mối liên hệ với đôi mắt rộng mở. Nếu chúng ta ngây thơ nói rằng chúng ta không lý tưởng hóa người kia một chút nào, thì đó chính là dấu hiệu cho thấy chúng ta đã trôi dạt xa thực tế đến đâu. Trong những giai đoạn đầu tiên của tình yêu này, nếu chúng ta nhận ra ngay ba hay bốn đặc tính mà chúng ta thích nhất ở người yêu, thì chúng ta cũng phải công bằng mà nhìn nhận rằng chúng ta dễ dàng rơi vào xu hường thổi phồng các đặc tính này. Như Đức Thánh Cha giải thích, “Một số những giá trị khác nhau được gán cho người yêu, là những giá trị mà người ấy trên thực tế chưa chắc đã có. Đây là những giá trị lý tưởng, chứ không phải là giá trị thật sự” (tr. 112).
Tại sao chúng ta lại có khuynh hướng lý tưởng hóa những người mà chúng ta bị thu hút? Những “giá trị lý tưởng” là những gì mà tận đáy lòng chúng ta mong ước một ngày nào đó sẽ tìm thấy được ở một người khác. Chúng ở tận đáy của những mong ước, ước muốn, và mơ mộng của chúng ta. Khi chúng ta gặp một người có một chút hóa chất như thế, cảm tình của chúng ta có khuynh hướng nhớ ngay đến những giá trị lý tưởng này và gán chúng cho người ấy.
Dùng Người Khác Theo Tình Cảm
Khi nói về một người nam và một người nữ, chúng ta có khuynh hướng nghĩ theo nghĩa là người nam dùng người nữ để tìm thú vui nhục dục. Tuy nhiên, Đức Thánh Cha nhấn mạnh rằng một cặp nam nữ cũng có thể dùng nhau để tìm thú vui tình cảm. Một cặp nam nữ Kitô giáo đạo đức có thể có những liên hệ hẹn hò hoàn toàn trong sạch, nhưng vẫn có thể dùng nhau để tìm “cảm giác sung sướng” khi gần nhau, vì sự an toàn về tình cảm là có một người bạn trai hay bạn gái, hoặc niềm vui họ tìm thấy trong ngày cưới tưởng tượng với người ấy, và hy vọng rằng người ấy rốt cuộc chính là “người (trong mộng) này”.
Nếu tôi rơi vào tình trạng lý tưởng hóa theo tình cảm này, người yêu của tôi không thực sự là người nhận được sự trừu mến của tôi. Mà người ấy chỉ là một dịp để tôi thưởng thức những phản ứng tình cảm mãnh liệt nổi dậy trong lòng tôi. Trong trường hợp này, tôi không thật sự yêu nàng vì nàng, nhưng tôi dùng nàng để được hưởng những niềm vui tình cảm vì được gần nàng. Như Đức Thánh Cha giải thích, người yêu được lý tưởng hóa “chỉ trở thành dịp cho việc bùng nổ trong ý thức tình cảm của một người những giá trị mà người ấy hằng mong ước bằng cả tâm hồn được tìm thấy trong một người khác” (tr. 112).
Vỡ Mộng
Như vậy hậu quả bi thảm nhất của việc dùng tình cảm mà lý tưởng hóa người yêu là kết cuộc chúng ta vẫn không thực sự biết người mà chúng ta đang yêu. Thí dụ, một người có thể tìm cách gần gũi người mình yêu, bỏ rất nhiều thì giờ ra cho nàng, nói chuyện với nàng, có khi đi dự Thánh Lễ và cầu nguyện với nàng. Tuy nhiên, nếu anh lý tưởng hóa nàng, thì anh vẫn còn xa cách nàng, vì tình yêu mãnh liệt của anh đối với nàng không phải dựa vào giá trị thật sự của nàng, mà chỉ dựa trên những “giá trị lý tưởng” mà anh đã gán cho nàng.
Tình cảm thiếu kiểm soát này sẽ không tránh được kết thúc bằng việc vỡ mộng. Bởi vì khi con người thật không giống như người lý tưởng, thì tình cảm sẽ yếu dần, và chẳng còn gì để tình yêu dựa vào. Người yêu sẽ rất thất vọng đối với người được yêu (tr. 113). Như thế, dù hai người bên ngoài có vẻ gần gũi nhau về tình cảm, nhưng trên thực tế, họ thật sự cách xa nhau (tr. 114). Hai người có thể vẫn không thật sự biết nhau cách riêng, mà có thể chỉ dùng nhau để được hưởng những thú vui tình cảm mà họ nhận được nhờ sự lý tưởng hóa như thế.
Phaolô Phạm Xuân Khôi
Viết theo bài “Love and Responsibility: Sense and Sentimentality của Edward P. Sri, trích từ báo Lay Witness, July/August 2005.
Views: 0
